Naakt als middel, niet als doel

In de klassieke kunst is naakt eerder regel dan uitzondering, zeker als het gaat over de uitbeelding van godinnen, nimfen en andere figuren uit de mythologie. Ook engelen zijn vaak grotendeels naakt, zelfs in religieuze context. Veel van onze meest bekende kunstwerken zijn nakend. De David van Michelangelo in Florence: naakt. De vrouwen in de werken van Rubens? Naakt.

Het mag dan ook logisch heten dat toen de fotografie in opkomst kwam er ook met dit nieuwe medium geëxperimenteerd zou worden op dat gebied. De fotografe Imogen Cunningham staat te boek als de eerste vrouw die een artistieke naaktfoto van zichzelf maakte en een beeld waarin ze op oudere leeftijd naast het naaktmodel Twinka Thiebaud staat in het bos is erg bekend geworden. Maar ook fotografen als Rudolf Koppitz en Richard Avedon staan bekend om hun zeer esthetische en sierlijke gebruik van naakt in het begin en midden van de 20e eeuw.

Naakt in fotografie is echter moeilijker te definiëren dan in schilderkunst of beeldhouwkunst. Een standbeeld, schilderij of tekening laat niet de ‘echte’ werkelijkheid zien terwijl een foto dat natuurlijk wel doet. Een foto ‘is’ nu eenmaal de werkelijkheid en kan daar niet omheen draaien. Dat maakt een naaktfoto directer dan bijvoorbeeld de afbeelding van een getekend naaktmodel.

Pijlers

Als je abstract naar de afbeelding van naakt kijkt, zijn er grofweg drie pijlers onder te verdelen. Esthetisch naakt, erotiek en pornografie. Voor de definiëring van esthetisch naakt is het belangrijk dat het beeld de grens van de twee en zeker de derde categorie niet over gaat. Je zou kunnen zeggen dat iets esthetisch naakt is als de erotiek of erotische implicaties pas volgen na de esthetische kwaliteiten van een werk. Het gaat er dan niet zo zeer om in hoeverre bepaalde lichaamsdelen in beeld komen, maar meer over de manier waarop. Context is alles.

Visie

Naakt is ook niet per se fotogeniek, pas als je als kunstenaar een visie of een idee toevoegt aan je beelden. Fotografie kan prima kunst zijn, als de kunstenaar een camera gebruikt als technisch hulpmiddel om zijn of haar visie in beeld uit de drukken. Het naakt moet een middel zijn en niet een doel.

Balans

De grote uitdaging binnen naaktfotografie is het vinden van de balans tussen esthetiek en erotiek. Die balans moet uitslaan naar de esthetische kant, maar voor een goede kunstfoto kan het ook van belang zijn om de erotiek niet uit het oog te verliezen. Gebruik je het lichaam enkel als kapstok voor je beelden, verlies je al snel de persoonlijkheid. Dit kan aan de andere kant ook weer de aantrekkelijkheid van een dergelijk werk zijn.

Belangrijk is in ieder geval dat je als fotograaf op een goede manier met je model omgaat en vooraf duidelijk afspreek wat het doel is van de fotoshoot. Het gebeurt helaas maar al te vaak dat er misverstanden ontstaan tussen fotograaf en model. Dat is natuurlijk meer een discussie over de werkwijze van de fotograaf, maar goede afspraken zijn in dit geval wel belangrijk om zo de grenzen van de kunstfotografie goed te bewaken.

Ouderwets

Dan is er ook de discussie over of naaktfotografie misschien wel ouderwets is? De Amerikaanse Playboy, een magazine dat natuurlijk eerder in de erotische hoek te vinden is, heeft de afgelopen jaren naaktfotografie geboycot omdat zij vonden dat het een gepasseerd en ouderwetse station is.

Die verandering ligt ten grondslag aan het idee dat er verschillende manieren zijn om naar een magazine als Playboy te kijken. Je kunt als magazine nog zo’n diepgaande artikelen plaatsen over maatschappij en samenleving, een naakte vrouw plaatst je al snel in een bepaalde categorie. Dat is niks nieuws en het publiek keek ook al op die manier naar Playboy in de jaren vijftig. Daarom voelde de onlangs overleden oprichter van Playboy, Hugh Hefner, zich genoodzaakt om rond het tienjarige jubileum van het magazine in het begin van de jaren zestig de uitgangspunten van Playboy nog eens te beschrijven. Dat waren uitgangspunten die, zeker in die tijd, als doel hadden om seksualiteit te normaliseren en minder taboe te maken in een tijd dat daar nog niet openlijk over gesproken werd:

“While we’ve been conscious of the virtues in seeing ourselves as others see us, we’ve also felt the image is occasionally distorted; having listened patiently for so long a time to what others have decided Playboy represents and stands for, we’ve decided—on this ninth anniversary—to state our own editorial credo here, and offer a few personal observations on our present-day society and Playboy’s part in it—an effort we hope to make interesting to friends and critics alike.”

In het geval van naaktfotografie is het misschien ook wel logisch dat er een verschil bestaat tussen hoe de maker het bedoelt en hoe de kijker ernaar kijkt. Dat verschil zal er altijd zijn en dat is ook niet erg. Want wat de één esthetisch naakt vindt, valt voor de ander onder erotiek. Everything is in the eye of the beholder.

Ondertussen is Playboy weer teruggekomen op deze verandering, omdat ze in hebben gezien dat naakt an sich geen probleem is, maar dat het echte probleem de enigszins ouderwetse manier was waarop ze dat naakt in het magazine plaatsten. De huidige CEO, de zoon van oprichter Hugh, stelt dat het juist in deze tijd belangrijk is om vrijheid te koesteren en te kijken naar een manier om een op vrijheid gebaseerde maatschappij na te streven.

Maatschappij

Daarmee heeft naaktfotografie gelijk ook een belangrijke maatschappelijke functie. Want hoeveel landen zijn er niet waar je niet ongestraft een naaktfoto kan plaatsen, of zelfs niet met ontblote lichaamsdelen op straat kunt lopen? In dat licht is de kunst en dus ook fotografie enorm belangrijk om een maatschappelijk precedent te scheppen over vrijheid en normen en waarden. Naakt zou een heel normale zaak moeten zijn en is dat op veel plekken in de wereld nog steeds niet.

Kortom: naakt kan een erg krachtig signaal afgeven. Kijk maar eens naar het werk van de Amerikaanse kunstenaar Spencer Tunick. Hij gebruikt grote massa’s naakte mensen om zijn foto’s te maken. Daarin vraagt hij vaak aandacht voor maatschappelijke vraagstukken. Het naakt in zijn foto’s wordt vaak abstract door de grote groepen en de landschappen waarin hij ze plaatst. Zijn foto’s roepen daardoor vaak vragen op over individualiteit en privacy. Naakt kan ook belangrijk zijn in de acceptatie van seksuele minderheden, kijk maar naar wat het werk van Robert Mapplethorpe heeft betekend voor de homo-emancipatie.

Conclusie

Kan naaktfotografie kunst kan zijn? Absoluut. In eerste instantie omdat naakt al sinds de oudheid een grote rol speelt in de kunsten, waarom dan ook niet in fotografie? De moeilijkheid met naaktfotografie is vaak dat het meteen zo ‘registrerend’ is, een geschilderd naakt of een krijttekening is veel sneller een kunstwerk omdat daar geen directe werkelijkheid in zit. Een foto ‘is’ de werkelijkheid. Daarom is het ook erg belangrijk dat de naaktfotograaf een duidelijke visie en een goed idee heeft om het naakt op een artistieke manier te gebruiken in zijn of haar werk. De maatschappelijke installaties van Spencer Tunick zijn daar een goed voorbeeld van, maar ook het werk van Robert Mapplethorpe heeft veel betekend in het doorbreken van taboes en conventies. In het werk van beide kunstenaars is naakt het middel en niet het doel. Dat lijkt ons de essentie.

Fotografie: © George Mayer