Interview: Fujifilm-ambassadeur Maarten van der Voorde
Maarten van der Voorde vertrok naar Oeganda om naar de bijzondere werkzaamheden van de Deense Margrethe vast te leggen. De 72-jarige arts draagt, namens Rays of Hope-Hospice Jinja, zorg voor patiënten in de meest ontoegankelijke gebieden van het Afrikaanse land. De foto’s die de Fujifilm-ambassadeur maakte liegen er niet om. Een waarschuwing dat het erg schokkende beelden betreft is hier niet overbodig. Toch is er in de composities waarin patiënten met terminale kanker of andere ernstige aandoeningen en verwondingen worden geportretteerd ook ruimte voor schoonheid, dankbaarheid en zelfs hoop.
Als gepassioneerd documentaire fotograaf is Maarten van der Voorde altijd op zoek naar bijzondere verhalen om vast te leggen. De verhalen die op zijn pad komen zijn soms dichtbij huis, maar ook geregeld verder weg. ‘Een vriendin nodigde ons uit om haar te bezoeken in Oeganda, waar zijn een paar jaar woonde in verband met de werkzaamheden van haar man. Daar begon het mee.’ Een welverdiende vakantie in Afrika klinkt velen als muziek in de oren maar bij de Fujifilm-ambassadeur begonnen de raderen meteen te draaien. ‘Ik vind het heerlijk om in de tuin te gaan liggen en bananenplanten te zien groeien, maar nog liever wil ik iets doen. Natuurlijk vind ik het fijn om mooie natuur vast te leggen, maar ik ben zeker geen natuurfotograaf. Ik ging dus op zoek naar een verhaal wat ik kon vertellen.’
Maarten werd in contact gebracht met de liefdadigheidsinstelling Rays of Hope-Hospice Jinja en de Deense arts Margrethe, die zich inzet om medische en vaak palliatieve zorg te bieden aan de armsten in de samenleving. ‘Via Whatsapp en mail had ik contact met haar en dat werkte uitstekend. Ik vertelde dat ik een portret van haar en haar werkzaamheden wilde maken, maar daar was ze aanvankelijk wat huiverig voor. Ten eerste vond ze dat het niet om haar moest draaien, maar om haar werkzaamheden en haar team. Wanneer je echter de foto’s ziet dan snap je wel waarom zij absoluut de hoofdpersoon is in het verhaal; een blanke vrouw met rood haar en een strohoedje valt natuurlijk wel op. Ze is 72 jaar, al zou je dat haar absoluut niet geven. Als een jonge gazelle huppelt ze door de Oegandese dorpjes heen, gaat ze overal naar binnen en maakt ze met iedereen contact.’
Een andere reden voor de aanvankelijke terughoudendheid bij Margrethe waren ervaringen uit het verleden. ‘Ze had al eens een filmploeg meegenomen die het na twee patiëntbezoeken al niet meer aankonden. Ook was het ten opzichte van de patiënten niet respectvol. Sommigen zijn er zo slecht aan toe dat de geur van rottend vlees je tegemoet komt, maar je kunt natuurlijk niet een huis van een patiënt binnenlopen en je zichtbaar afwenden of je neus dichtknijpen.’
Dankzij een achtergrond in spoedeisende hulpverlening is Maarten wel wat gewend, en als fotograaf weet hij zich zo te positioneren dat hij niet in de wegloopt en toch alles meemaakt; de spreekwoordelijke vlieg op de muur. ‘Je kunt je niet aan een kankerpatiënt vragen of hij even wat meer opzij kan gaan liggen omdat het licht dan beter is, wanneer de patiënt niet eens kan gaan verliggen omdat hij dan op zijn tumor ligt. Ik kan ook niet vragen of iets opnieuw kan. Ik schiet een burst van vier of vijf beelden en zoek het mooiste moment uit, maar kan en wil niets regisseren. In de foto waarbij Margrethe een röntgenfoto vasthoudt, heb ik alleen gevraagd of ze de foto iets hoger wilde houden, dat is het maximale wat ik wilde doen.’ Deze manier van werken maakt het beste in de fotograaf los, te zien aan de aangrijpende beelden vol emotie.
Maarten wist dan ook al snel het vertrouwen te winnen van Margareta en sloot een deal met haar. ‘We spraken af dat ik overal bij kon zijn en alles mocht laten zien, en zij vervolgens alle foto’s mocht gebruiken bij lezingen en om fondsen aan te boren.’ De patiënten die worden geholpen door Rays of Hope krijgen van te voren een zorgovereenkomst om te tekenen. Daarin staat ook beschreven dat de stichting het recht heeft om een foto te nemen voor het medische archief. Deze foto mag ook gebruikt worden om aan de buitenwereld duidelijk te maken wat Rays of Hope doet om mensen te helpen. 'Het zijn schokkende beelden, maar dat heeft geen invloed op de verstandhouding met de patiënt, zelfs de man die op dat moment hoorde dat hij zeer binnenkort zou komen te overlijden was het eens met het gebruiken van zijn foto. Hij zei: ‘andere mensen moeten wakker geschud worden, zodat zij er wel op tijd bij kunnen zijn. Voorlichting is het allerbelangrijkste.’
Emoties in beeld
Als je de foto’s goed bekijkt, kun je je haast niet voorstellen wat een fotograaf drijft om deze verschrikkingen vast te leggen zonder daar zelf psychische schade van te ondervinden. Maarten kijkt daar anders naar. ‘Ik fotografeer ook uitvaarten en afscheid. Ik kreeg drie jaar geleden het verzoek om de laatste periode van een man met terminale hersentumoren in beeld te brengen. Ik stemde daarin toe, maar met de voorwaarde dat ik dan ook echt overal bij zou zijn, bij zijn bezoeken aan het ziekenhuis en zijn behandelend arts, de sportclub van zijn zoontje en avonden met zijn vrienden in de kroeg of op de bank met zijn vrouw. Het ging allemaal heel snel. Na anderhalve maand was hij zo achteruit gegaan dat hij in een hospice opgenomen werd. Ik ben ook bij zijn overlijden geweest, samen met zijn vrouw en zijn zwager. Ik heb het allemaal vast mogen leggen. Als ik door mijn zoeker kijk ervaar ik zeker alle emoties maar ik ontwijk ze niet. Ik gebruik mijn eigen emoties juist om mooi en indringend beeld te kunnen maken. Zo zie je ook in deze serie over Rays of Hope momenten waarop gelachen werd en grappen werden gemaakt. Die emotie moet je ook laten zien, net als de verdrietige momenten.’
Soms een goed einde
Op een dorpspleintje met bananenplanten schuilt Isaac (17 jaar) onder een witte doek. Hij heeft epilepsie en kwam tijdens een van zijn aanvallen met zijn gezicht en bovenlichaam terecht in een kokende pan olie, met enorme brandwonden als gevolg. Hij mist zijn neus, lippen hals en oren. Na het ongeval is hij wel naar het ziekenhuis geweest waar hij korte tijd verzorgd kon worden, maar bij thuiskomst bleek zijn hele huis leeggeroofd. Daar valt gewoon niks aan te doen, toen heeft hij het er maar bij gelaten. Margrethe heeft zijn verwondingen in kaart gebracht en contact gezocht met een arts in Kampala die het wel aandurfde om hem te opereren. Het ontbreekt er niet zo zeer aan kennis, maar wel aan geld. Een arts wilde hem gratis opereren, maar er moest alsnog geld opgehaald worden om hem in het ziekenhuis te kunnen laten verblijven.
Voordat we vertrokken naar Oeganda kregen we van vrienden geld mee, ruim 2000 dollar, om projecten te ondersteunen. Met een deel daarvan kon het intensieve traject starten. Maarten vertelt: ‘De meeste patiënten zijn terminaal en voor hen kan de Rays of Hope alleen proberen hen te ondersteunen met medicijnen, pijnstilling en ingrepen om het levensonderhoud iets beter te maken, maar sommige verhalen kennen wel degelijk een goed einde. Isaac is voldoende hersteld en volgt nu zelfs een opleiding tot loodgieter. We kregen een foto toegestuurd van hem in een schooluniform, daar word je toch echt heel blij van.’
Fotoapparatuur
Als iemand een groot voorbeeld is van hoe een documentaire fotograaf licht en compact kan reizen dan is het wel Maarten. ‘In de weken voordat ik naar Oeganda zou gaan, gaf ik een lezing bij een fotoclub. Ik vertelde over mijn plannen en wat me bezighield. Men ging er vanuit dat ik dan wel een behoorlijke koffer mee moest gaan sjouwen met dikke full frame body’s en lichtsterke telelenzen om als die donkere hutjes en de bush vast te leggen.’
Lachend wuifde Maarten deze ideeën weg. ‘Ik ben Fujifilm-ambassadeur en ik ga het gewoon met de X Pro 2 doen’ zei ik. Geen zware full frame! Telelens? Ik neem de lichtsterke 16, 23, 35 en 56mm mee en daar moet ik het mee doen. Flitsers en lampen? Dat moet je niet willen. Als het donker is dan gooi ik mijn ISO wel omhoog. 6400 ISO is in deze serie dan ook geen uitzondering. Voor het verhaal maakt een beetje meer korrel echt niet uit. Kijk naar de beelden, zie je emotie of ruis? Feitelijk versterkt de ruis de emotie in sommige beelden zelfs. Men vergeet dat de reportage vanuit emotie is gemaakt en niet vanuit de apparatuur. Spullen doen er niet toe, zolang je het mooie beeld kunt zien.’
Natuurlijk waren er ook situaties die echt te donker waren om te fotograferen en moest Maarten sommige momenten overslaan. Ik wist dat dat zou gebeuren. Maar het gaat niet om de momenten die ik miste maar om de momenten die ik kon vastleggen. Ik heb Margrethe ruim zeshonderd foto’s kunnen aanleveren die ze kan gebruiken. Een serie met mooie, ontroerende, soms schokkende maar altijd respectvolle beelden met een eigen verhaal’
En dat verhaal is hoogst bijzonder. Hoewel ze zichzelf dus niet als hoofdpersoon ziet, gaat het weldegelijk over één Deense arts op leeftijd die een heel team aanstuurt. ‘Ik noemde haar ook wel de rode engel, maar rood is een politiek zwaar beladen kleur, en wordt gelinkt aan de politieke tegenstander van de huidige president van Oeganda. Dat willen ze natuurlijk echt niet horen, maar als je de foto’s ziet dan snap je natuurlijk wel waarom ik haar een rode engel vind,’ lacht Maarten. ‘Zij is de drijvende kracht in de organisatie die iedereen weet te motiveren. Ik hou mijn hart vast voor wat er gaat gebeuren als zij er ooit niet meer is. Ik hoop graag nog eens terug te gaan om nieuwe beelden te maken maar op dit moment zit het er even niet in. Vooral ook omdat het coronavirus nu ook aanwezig is in Oeganda. Zodra het weer kan ga ik erheen om nieuw beeld te maken. Het contact is het allerbelangrijkste, dat zie je ook aan de foto’s. Ik denk dat de kracht van het beeld is dat we ons allemaal open hebben gesteld. Ik voel me een bevoorrecht mens dat ik deze reportage van zo dichtbij heb mogen maken.
In de fototas van Maarten van der Voorde
Maarten fotografeerde jarenlang met veel plezier met spiegelreflexcamera’s van Nikon, maar kreeg op een dag een Fujifilm X100 in zijn handen en was al gauw verkocht. ‘Het grootste voordeel is dat de modellen klein en licht zijn en fysieke knoppen hebben. Bij veel spiegelreflexcamera's moet je in het menu gaan zitten en dat duurt mij te lang. Voorheen sjouwde ik 15 kilo mee op reis, nu kan al mijn materiaal in één kleine tas. Ik zou willen dat ik de reizen die ik vroeger maakte nog eens over kon doen met de apparatuur die ik nu heb.’ Ook de overstap van spiegelreflex naar spiegelloos is voor Maarten echt een verademing. ‘Als je in de zoeker kijkt zie je meteen wat je fotografeert. Je kunt per direct je belichting bijstellen in de zoeker. Ook vind ik het fijn dat Fujifilm meetzoekerstijl camera’s heeft, daarom verdwijn ik niet achter mijn camera. Ik heb mezelf aangeleerd om met twee ogen tegelijk te kijken. Met het ene oog kijk ik door mijn zoeker, met het andere maak ik contact met de mensen. Dat voelt minder bedreigend.’
In de fototas van Maarten bevonden zich voor deze reis twee Fujifilm X Pro 2-camera’s met een viertal lichtsterke prime-objectieven (16, 24, 35 en 58mm). Flitsers en toebehoren liet hij expres thuis, om zo licht mogelijk te kunnen reizen en tijdens het fotograferen zo min mogelijk op te vallen. ‘Ik had een klein Fujifilm Instax printertje meegenomen waarmee je ter plekke foto’s kunt afdrukken. Ik heb zeker ruim 100 foto’s geprint. Mensen hebben meestal geen foto’s van zichzelf en van hun kinderen. Ik heb foto’s van kinderen gemaakt voor moeders en foto’s van moeders voor hun kinderen. Zo’n fotootje kost me nog geen euro, maar voor hen is het een onbetaalbare herinnering. Je maakt er echt vrienden mee. Voor mij een onmisbaar attribuut tijdens mijn reizen.’
Over Margrethe en Rays of Hope
Samen met haar man, die werkzaam was voor de Wereldvoedselorganisatie van de Verenigde Naties, reisde Margrethe de hele wereld rond. Overal waar zij terecht kwam, zette Margrethe zich vrijwillig in voor mensen in nood, voor mensen die zich geen reguliere medische hulp konden veroorloven. Enkele jaren geleden streek de Deense arts neer in Oeganda. Ook daar zette zij haar passie voort en sloot zich als vrijwilligster aan bij Hospice Jinja. In deze rol bezoekt zij met een klein team - Rays of Hope - van gedreven en gepassioneerde mensen, zieke, vaak terminale mensen in de armste gebieden van Uganda. Daarnaast verzorgen ze opleidingen en trainingen aan vrijwilligers uit de dorpen. Het doel van Margrethe is om mensen tijdig medische zorg te bieden. Op dit vlak heeft zij ook al het nodige bereikt in Oeganda. Bij Oegandese vrouwen heeft 60% baarmoederhalskanker maar wordt nu steeds vaker op tijd ontdekt door de Deense arts en haar team door intensieve screening. Dit stelt hen in staat levens te redden in plaats van te zorgen voor een waardige afronding van het leven alleen.
‘Een meisje van 21 jaar had een pijnlijke knie. Margrethe vertrouwde het niet helemaal en liet een röntgenfoto maken. Er bleek een tumor in de knie te zitten. Op de foto zie je de patiënt in afwachting, je ziet de arts naar de foto kijken en de verpleegkundige meekijken. Margrethe wijst aan en legt uit. Het enige wat ik vroeg was kun je de foto iets hoger houden. Dat is het maximale wat ik wilde doen.’
‘Deze patiënt werd heel kort van te voren aangemeld en was al erg ziek. Margrethe schrok ervan hoe ver de ziekte al gevorderd was. Ze zei dat ze niks meer kon doen, het was al veel te laat. Je vraagt je af waarom de man niet eerder naar het ziekenhuis is gegaan, maar hij woont simpelweg te ver. Een reis naar een arts of ziekenhuis kon hij niet maken, want daar had hij geen geld voor. In perspectief met ons is het bedrag niet te bevatten. Voor de reis vanuit het oosten van Oeganda naar de stad had hij zeven euro nodig. Dat had hij niet en nu komt hij te overlijden.’
‘Een man met een tumor in zijn buik kan niet eens meer op de bank zitten. Hij zat het liefste op de grond omdat dat voor de pijn de beste houding was. Hij kreeg morfine maar die gebruikte hij nauwelijks. Hij was bang dat hij door het gebruik te suf werd en dan niet meer op zijn jonge zoontje kon letten. De man snapte niet dat je met morfine een spiegel moet opbouwen voordat je er profijt van kunt hebben. Je kunt niet zomaar af en toe een slokje nemen. In de foto zie je Margrethe op hem in praten, maar hij kijkt weg. Je ziet de vertwijfeling en de zorgen over zijn zoontje in zijn achterhoofd. Onder minimale lichtomstandigheden gemaakt maar een van de belangrijkste beelden uit de reportage.
‘Rays of Hope probeert mensen op allerlei manieren te helpen. Soms is dat met medicijnen en soms kan er een operatie worden geregeld. In andere gevallen is er niks meer te doen aan de ziekte, maar kan er wel nog worden geprobeerd om de pijn te verzachten en het leed te verminderen. In het geval van deze vrouw was het voorzien van een simpel huisje genoeg om kwaliteit van leven te bieden. De vrouw woonde in een hutje van leem en riet. Als het regende lag ze op de koude grond in het water. Met 400 euro uit onze donaties werd via de stichting haar stenen huisje bekostigd, niet meer dan een simpele kamer van 4 x 4 m, een dak van golfplaten, een klamboe en een matrasje. Wat was ze blij. Toen ik haar vroeg waarom ze aangesloten was bij Rays of Hope, trok ze spontaan haar doek naar beneden en toonde haar borsten met enorme tumoren. Opereren kon al lang niet meer, maar dankzij de luxe van haar nieuwe huisje voelt ze zich veel beter en heeft ze haar medicatie zelfs kunnen terugbrengen. Daarmee is haar kwaliteit van leven beduidend verbeterd.
Tekst Christel de Wolff | Fotografie Maarten van der Voorde
Lees meer
