Deel 1: een portret als ontmoeting

Zo maak je een écht goed portret

2 september, 2024 - 15:00

Door: Redactie DIGIFOTO Pro 3872

Hoe maak je meesterlijke portretten? Vaak wordt het maken van een portret gezien als een transactie, maar het is meer dan dat. Het is een ontmoeting net zoals iedere andere ontmoeting, alleen moeten er ook foto’s gemaakt worden. Toch is er altijd die verwachting aan allebei de kanten, want de één moet wat geven en de ander komt ter plaatse om wat mee te nemen. In deze serie artikelen gaan we aan de hand van het boek ‘Meesterportretten’ op zoek naar het geheim van een écht goed portret. Deze keer deel 1: een portret als ontmoeting.

Tekst en fotografie: Jasper van Bladel | Dit is een artikel uit DIGIFOTO Pro 4.2023

Bij een goed portret gaat het over ontmoetingen in plaats van uitwisselingen. Een bijzonder spanningsveld dat veel eist van zowel de fotograaf als de geportretteerde. Wat is precies dat spanningsveld en hoe is het te verklaren? Op welke manier kun je jezelf daartoe verhouden? En, hoe maak je gebruik van dat spanningsveld? Hoe zorg je ervoor dat je thuiskomt met precies de beelden die je voor ogen hebt? Ook: hoe zorg je ervoor dat je jezelf als fotograaf niet gaat zien als iemand die enkel en alleen komt om wat te halen?

Simpel

Het lijkt zo simpel. Als er een persoon op de foto staat, dan is die foto automatisch een portret. Hoewel dat in de technische zin van het woord misschien zo is, zou ik daar toch wat vraagtekens bij willen zetten.

Wat maakt een portret een portret? In de eerste plaats dat er een persoon op afgebeeld staat, dat is logisch. Wat mij betreft zou daaraan toegevoegd moeten worden dat er een connectie met die persoon gemaakt wordt door middel van het gemaakte beeld. Het gaat er toch om dat de kijker iets uit het beeld kan halen: inspiratie, herkenning, vreugde, verdriet, medelijden. En dat de geportretteerde persoon ook écht geportretteerd is. Je kunt iemand natuurlijk zonder connectie en verhaal op de foto zetten, maar dan had het bij wijze van spreken net zo goed een foto van een lantaarnpaal of een bord soep kunnen zijn. Dat klinkt misschien wat overdreven, maar als je er goed beschouwd naar kijkt, is het wel zo. De persoon is met een reden gefotografeerd en heeft een achterliggend verhaal en een persoonlijkheid die je terug wilt zien in een portret.

Een paar klodders verf op een schilderdoek zijn niet per se een schilderij, terwijl een schilderij wel bestaat uit klodders verf. Precies zo zit het met het fotografische portret. Er kan dan wel een mens op de foto staan, maar dat maakt het nog niet per se een echt portret. Laat staan een echt goed portret.

Als je het mij vraagt is er voor het maken van een portret – zeker voor het maken van een echt goed portret – verbinding nodig tussen zowel de fotograaf en de geportretteerde als tussen de beschouwer van het portret en de geportretteerde. Daarnaast zou je ook kunnen stellen dat de kijker ook een dialoog aangaat met de fotograaf, waardoor er een echte driehoeksverhouding ontstaat. Op die manier heeft iedereen in die verhouding een aandeel in het portret: verbinding, oprechtheid.

Ervaring

Het gaat bij het maken van een portret natuurlijk helemaal niet enkel over het maken van een aantrekkelijk beeld. Veel meer aspecten zijn van belang. Denk bijvoorbeeld aan de ervaring die de geportretteerde tijdens de sessie heeft en daarna meeneemt. Maak je als fotograaf een pakkend portret en loopt de geportretteerde weg met een rotgevoel, dan is je missie als fotograaf niet geslaagd. Andersom ook niet. Zoals zo vaak in het leven draait het dus om balans. Als fotograaf ben je in het contact en in het maken van het beeld zoekende naar een balans tussen belangen, verwachtingen en voorkeuren. Vergeet daarnaast ook niet dat het maken van een portret het doel is van de samenkomst, maar dat er tegelijkertijd ook gewoon een ontmoeting plaatsvindt. Een gesprek, een oprechte samenkomst van verschillende mensen met verschillende achtergronden. Misschien is de foto wel een bijzaak?

Foto: Schilder Cornelis le Mair in zijn atelier aan het werk.

Dat klinkt wat vreemd, maar denk er maar eens over na. Zou het niet kunnen zijn dat je als fotograaf het beste beeld maakt als je vrij van wederzijdse verwachtingen en druk aan het werk bent en het in feite enkel draait om de ontmoeting? Dat werkt natuurlijk alleen als de geportretteerde daar precies hetzelfde over denkt en dat is vaak een uitdaging. Voor een geportretteerde staat er doorgaans meer op het spel, al zijn er ook mensen die zich daar helemaal niets van aantrekken en het maken van een portret zonder problemen ondergaan. Helaas zijn dat vaak mensen die het ‘spel’ kennen en dus vaker gefotografeerd worden. Voor een fotograaf is dat ingewikkeld, al denken mensen meestal dat zoiets het portretteren gemakkelijker maakt. Het tegenovergestelde is waar, want mensen die vaak gefotografeerd worden hebben daar vaak een soort basishouding voor ontwikkeld en het is daardoor moeilijker om daar omheen te fotograferen. Tenminste, als je een origineel en creatief beeld wilt maken dat niet al twintig keer gemaakt is.

Smaak

Nu is bepalen wat een goed of pakkend beeld is altijd een gevaarlijke bezigheid. Het spreekwoord zegt dat over smaak niet valt te twisten en iedere fotograaf, geportretteerde en kijker heeft andere wensen, verwachtingen en voorkeuren. Er zijn natuurlijk ook ontzettend veel verschillende stijlen binnen de portretfotografie: van glamourfoto tot journalistiek portret en van high-key tot donker en zwaar. Toch is verbinding iets dat dwars door al deze stijlen en voorkeuren heen kan en moet lopen. Echte verbinding zie je en dan maakt het niet uit in wat voor een stijl de foto gemaakt is.

Continu bezig zijn met de verbinding en de driehoeksverhouding tijdens het fotograferen is overigens niet bevorderlijk voor het maken van een goed portret. Je loopt dan het gevaar dat je geforceerd gaat werken. Fotograferen vanuit je intuïtie is dus altijd het beste.

Joris’ Showroom

We duiken even in mijn eigen verhaal: We gaan even terug naar 2010, het jaar dat René van ’t Erve mij vroeg of ik de portretten en persfoto’s voor het televisieprogramma ‘Joris’ Showroom’, met presentator Joris Linssen, wilde gaan maken. Dat gebeurde natuurlijk niet uit het niets, maar het was toch een verrassing voor me. Hoe kwam dat dan? Een jaar eerder had ik een aflevering gezien van het programma en het verhaal dat daarin verteld werd had me geraakt. Niet alleen het verhaal van de geportretteerde, maar ook hoe het programma gemaakt was. Ik had daarom bedacht om zelf een soortgelijke fotoserie te gaan maken in mijn eigen omgeving. Toen bleek dat het nog helemaal niet zo gemakkelijk is om mensen te vinden die het leven anders dan anderen aanpakken. Het zijn er op de eerste plaats helemaal niet veel en meestal hebben ze ook geen telefoon of internet. Echt off the grid. Omdat ik wel wat tips kon gebruiken mailde ik naar de – toen nog – NCRV met mijn idee en de vraag of ze me konden helpen met het vinden van geschikte kandidaten voor in mijn serie. Daarbij stuurde ik ook wat voorbeelden van foto’s die ik al gemaakt had. Daarop kreeg ik een e-mail terug van René, de researcher van het programma (hij zocht stad en land af naar kandidaten voor in het televisieprogramma). Hij gaf me tips maar vroeg me dus ook of ik het een leuk idee vond om foto’s voor het televisieprogramma te gaan maken. Wat een eer en wat een kans. Natuurlijk zei ik ja.

Wat volgde waren vijf prachtige jaren die, nu ik erop terugkijk, erg belangrijk en formatief zijn geweest. Het maken van die foto’s heeft me erg veel opgeleverd. Niet alleen de foto’s zelf, maar veel meer nog de ontmoetingen en de levenslessen die ik en passant kreeg. Ik durf te stellen dat mijn leven er nu anders uit had gezien als ik al die bijzondere mensen niet ontmoet had.

Interessante ontmoetingen

Het waren stuk voor stuk fantastische ontmoetingen. Raar, bevreemdend, opmerkelijk, uitdagend en ongewoon. Maar ook verrassend, bevrijdend, louterend, verfrissend en interessant. Deze mensen die stuk voor stuk buiten de gebaande paden leefden en zich niet of nauwelijks iets aantrokken van wat anderen van hen vonden, maakten iets in mij los. Iets dat er altijd al wel was, maar dat even aangeraakt moest worden om tot wasdom te komen.

Ze maakten me duidelijk dat een leven niet volgens het boekje hoeft te verlopen om goed of interessant te zijn. Dat voorbijgaan aan ‘hoe het hoort’ je veel meer biedt dan altijd maar in de pas te lopen en dat je als mens – wat er ook gebeurt – altijd de baas bent over je eigen geest en fantasie. Inzichten die je als jonge twintiger echt kunnen vormen.

Het leven van een ander

Als fotograaf ging ik steevast een paar weken na de opnames met Joris en de crew naar de mensen terug. Wat volgde was eigenlijk iedere keer een dag – of meerdere dagen – vol met verwondering, gezelligheid, diepgaande gesprekken en oprechte aandacht. Ik was daar natuurlijk als fotograaf en het doel was om met een serie goede beelden weer naar huis terug te keren, maar tegelijkertijd was ik daar natuurlijk ook gewoon als mezelf. Toen ontdekte ik dat er eigenlijk niets mooiers bestaat dan het voor eventjes in het leven van een ander te kunnen duiken. Het is als het lezen van een goed boek. Je wordt meegezogen in het verhaal en het leven van een ander. Voor heel even beleef je het bestaan van een ander. En als je het boek dichtslaat is daar plotsklaps weer je eigen leven.

Een ontzettend waardevol voorrecht vind ik dat. En een goede levensles. Het heeft me duidelijk gemaakt dat je altijd en overal ook als jezelf bent. Dat klinkt als een enorme open deur, maar toch denk ik dat dit inzicht je kan helpen bij het maken van een beter portret. Je komt als fotograaf voor een foto en in dat opzicht is het in de essentie een vrij transactionele ontmoeting. Er moet een foto gemaakt worden: de fotograaf maakt de foto en de geportretteerde staat daarop afgebeeld. Duidelijk. Maar toch, als je er op die manier naar kijkt dan stijgt het portret nooit boven zichzelf uit.

Als je het maken van een portret ziet als een avontuur, als een mogelijkheid om het leven en de persoonlijkheid van de ander echt te ervaren, dan neem je zelf veel meer mee naar huis dan enkel mooie foto’s. Het heeft mij levensveranderende inzichten gebracht en daarom ben ik ook ontzettend dankbaar dat ik deze mensen heb mogen ontmoeten en heb mogen portretteren in het begin van mijn fotografie-leven.

BOEK

Focus op Fotografie: Meesterportretten

Hoe maak je portretten met meer diepgang? Een goede methode daarvoor is om het maken van een portret te zien als een ontmoeting tussen jou en het model. Zo wordt het portretteren een echte interactie en dring je door tot de kern van de geportretteerde. Jasper van Bladel geeft je in zijn boek ‘Meesterportretten’ de kennis en werkwijze om jouw portretfotografie sterk te verbeteren. Dit alles wordt behandeld voor zowel het maken van autonoom werk als voor portretten in opdracht.

In dit boek vind je naast antwoorden op bovenstaande vragen interviews met de meesterlijke portretfotografen Jan Banning, Harmen de Jong, Suzanne Jongmans, Vincent Mentzel en Susanne Middelberg. Zij vertellen hoe zij hun adembenemende portretten met diepgang maken.

Adviesprijs € 34,99 | ISBN 9789463562775 | Info vanduurenmedia.nl