Planten als kunst

Tekst: Jasper van Bladel  | Fotografie: Karl Blossfeldt

In het werk van Blossfeldt zien we stengels, knoppen, blaadjes en twijgjes sensueel krullen, gestileerd naast elkaar poseren of zelfs een dialoog aangaan met elkaar. Het is ontzettend knap om te zien dat deze gedroogde planten een poëzie en theatraliteit uitstralen die je soms in een goed portret niet eens kunt vinden. Deze prachtige poses combineerde Blossfeldt met een verder eenvoudige aanpak: de plant tegen een egale achtergrond - losgehaald uit de natuurlijke omgeving.

Hoewel zijn werk dus ongeveer honderd jaar oud is, oogt het fris en ontzettend elegant. Het is dan ook niet gek dat je zijn foto’s in menig chique interieur aantreft - als moderne vergroting of als origineel. Tenminste, dat wil zeggen: de ingelijste losse pagina’s uit zijn boeken. Het is werk waar menig hedendaags macrofotograaf een puntje aan kan zuigen; geweldig gestileerd, fantastisch origineel en prachtig qua contrast. Als geen ander kon hij precies het juiste plantje - of vaak zelfs een gedeelte van een plantje - uitkiezen om een hoofdrol in zijn foto te geven. Hij haalde deze wonderbaarlijke stukjes natuur uit de schaduw en tilde ze op. Precies op het juiste moment in de levenscyclus van de plant wist hij het mooiste knopje, takje of bloemetje te selecteren - het moet ook planning-technisch een hels karwei geweest zijn om dat allemaal in de gaten te houden en voor te bereiden. 

Beeldhouwen

Nadat hij er zelf student was geweest werd hij rond de eeuwwisseling docent aan diezelfde school en gaf hij een vak dat beeldend ‘Modellieren nach Pflanzen’ heette. In die tijd had je nog veel ambachtelijk smeedwerk dat aan gebouwen werd toegevoegd. Qua kunststroming heb je het dan bijvoorbeeld over de Art Nouveau - niet toevallig een op florale motieven gebaseerde bouw- en ontwerpstijl. De foto’s die hij maakte - uiteindelijk een archief met duizenden beelden - gebruikte hij om zijn leerlingen duidelijk te maken dat alle vormen die de mens maakt uiteindelijk hun oorsprong vinden in de natuur. 

Als je naar zijn werk kijkt, dan is het niet gek dat hij oorspronkelijk zijn loopbaan begon als beeldhouwer. Tijdens zijn studie kreeg hij de kans om voor Moritz Meurer te gaan werken, een bekend schilder en graficus - maar ook professor in architecturale ornamentkunde. Blossfeldt fotografeerde in en rondom Rome en reisde voor Meurer de wereld rond om bijzondere planten te zoeken, ervaring die hij later zelf goed heeft kunnen gebruiken. Samen maakten ze een ‘Lehrmittelsammlung zum Studium der Naturformen’ en ook was het Meurer die Blossfeldt aanspoorde om het maken van dit soort beelden serieuzer op te pakken. Als mentor van Blossfeldt kan zijn invloed niet worden onderschat. 

Modernisme

Het zou te eenvoudig zijn om de beelden van Blossfeldt alleen als fraaie registraties te zien, want hoewel ze dat natuurlijk zijn, is er nog veel meer achter zijn werk te vinden. Zijn werk staat namelijk voor een totaal nieuwe en erg belangrijke stap binnen de fotografie. De manier waarop hij het medium gebruikte was in zijn tijd namelijk razend modern en baanbrekend. Fotografie was eind negentiende eeuw nog een vak in de kinderschoenen en werd vooral gebruikt als registratiemiddel - want voor het eerst kon de mensheid levensecht vastleggen wat men voor ogen kreeg. Op zichzelf was dat al een opzienbarend aspect, waardoor in één klap bijvoorbeeld impressionistische schilderkunst in een heel ander daglicht kwam te staan. Je kon immers gewoon een foto maken van een fraai landschap als je dat graag voor het nageslacht wilde bewaren en je hoefde er geen kunstenaar op af te sturen. Kunstschilders en artiesten zagen de fotocamera dan ook als een bedreiging - als een platvloerse vervanger van hun kostbare talent. Minderwaardig en vluchtig. Dat klinkt misschien gek, maar als je jezelf verplaatst in de kunstenaars van toen was het eigenlijk heel logisch. Je zou zelfs een parallel kunnen zien tussen toen en de huidige tijd waarin beeldmakers zich opnieuw moeten verhouden tot artificiële intelligentie. Het mooie daarvan is natuurlijk dat elke vernieuwing in de maatschappij angst oproept, maar tegelijkertijd nieuwe deuren opent en mogelijkheden biedt. Als je er op die manier naar kijkt is AI nu een onuitputtelijke bron van creativiteit en verrassende mogelijkheden. 

Innovatie

Even terug naar het begin van de twintigste eeuw. De opkomst van de fotografie bracht diezelfde innovatie en vernieuwing met zich mee. De mensheid moest zich ermee zien te verhouden en terwijl de kunstenaars in de verdediging schoten, waren er ook mensen die juist de ongekende kracht van de fotografie konden zien. Blossfeldt was zo iemand. Hij zag dat je met fotografie dingen kon laten zien die de mensheid nog nooit eerder had gezien. Simpelweg omdat ze niet goed hadden gekeken, maar ook omdat de technische mogelijkheden er niet waren. Zijn aanpak was revolutionair - bijvoorbeeld de manier waarop hij de planten uit hun natuurlijke omgeving haalde en ze tegen een egale, neutrale achtergrond tot leven bracht. Fotografie gaf hem de mogelijkheid om de werkelijkheid naar zijn hand te zetten en precies de focus te leggen op hetgeen hij wilde laten zien. Een opzienbarend moderne manier van werken. 

Hoewel het eenvoudig zou zijn om het werk van Blossfeldt tot de Art Nouveau te rekenen - de florale vormen kwamen vaak één-op-één uit de natuur - wordt dat over het algemeen toch niet gedaan. Duidelijker is zijn rol in de ontwikkeling van een kunststroming die de ‘nieuwe zakelijkheid’ heet en waarin de documentaire en gefocuste benadering van het onderwerp centraal stond. Toch lijkt het logischer dat het werk van Blossfeldt helemaal niet behoort tot één enkele kunststroming, simpelweg omdat hij daar helemaal niet mee bezig was. 

Fotografie als kunstvorm

Als geen ander was hij in staat om goed te kijken en te zien welke geweldige en soms raadselachtige vormen er in de natuur te vinden zijn. De manier waarop hij ze vervolgens vastlegde - soms wel 30 tot 40 keer vergroot - gaf de bloemknoppen, twijgjes, takjes en blaadjes een totaal andere verschijningsvorm. De kijker kan er zijn eigen fantasie op loslaten, waardoor er een fascinerende wisselwerking ontstaat tussen beleving en werkelijkheid. De rol van Blossfeldt in de geschiedenis van de fotografie en de kunsten wordt daarmee alsmaar groter, want zijn werk laat zien dat ook in fotografie een grootse kunstvorm schuilt. Zijn beelden raken daardoor ook aan de essentie van wat op veel vlakken gebeurde in het begin van de twintigste eeuw. De mens bleek tot veel meer in staat dan altijd werd gedacht. Er was radio, er waren telefoons, treinen en auto’s. Vooruitgang, ontdekking en innovatie waren aan de orde van de dag en de waarheid van gisteren was de volgende dag alweer achterhaald. Blossfeldt liet de mensen zien dat er veel meer poëzie en kunst in de alledaagse wereld te vinden is dan velen dachten. Dat wil zeggen: als men maar bereid is om beter te leren kijken. Daarmee bewees hij toen al de grote waarheid: je belangrijkste gereedschap als fotograaf, dat zijn je ogen. 

Tegelijkertijd betekende die nieuwe mogelijkheden van de fotografie dus ook dat het medium zelf langzaam een kunstvorm kon worden, al duurde het nog een behoorlijke tijd voordat fotografie als een deftige kunstvorm gezien zou worden. De beelden van Blossfeldt hebben daar ongetwijfeld aan bijgedragen. Niet dat Blossfeldt zichzelf als een artiest of als kunstenaar zag. Natuurlijk had hij artistieke bedoelingen, toch maakte hij zijn werk in dienst van zijn educatieve rol aan de academie. En zeker niet iedereen was groot fan van zijn beelden - er was zelfs even sprake van dat hij ontslagen zou worden als leraar omdat zijn lessen als achterhaald gezien werden door een nieuwe schooldirecteur. Dat is echter nooit gebeurd en juist het omgekeerde gebeurde: zijn educatieve beeldmateriaal werd bekender en populairder.   

In 1926 gebeurde wat Blossfeldt nooit voorspeld had; zijn beelden hingen opeens in een galerij. Galerist Karl Nierendorf had de florale beelden gezien en vond ze prachtig. Hij besloot een solotentoonstelling te organiseren waarin het werk van Blossfeldt de hoofdrol vertolkte - gevolgd door een - nu legendarisch - boek ‘Urformen der Kunst’ in 1928. Het boek werd een gigantisch succes onder de avant-garde van die tijd en tegen het einde van de jaren twintig was Blossfeldt een gevierd artiest. Zijn beelden werden getoond in toonaangevende publicaties en exposities over heel de wereld, zoals ‘Fotografie der Gegenwacht’ en ‘Film und Foto’.  

Technische uitdagingen

Ook technisch gezien is het werk van Blossfeldt interessant. Over wat voor een camera hij gebruikte is verrassend weinig te vinden: hoogstwaarschijnlijk een zelfgebouwde technische camera met verwisselbare objectieven die hem in staat stelden om enorme vergrotingen te maken van wat hij zag. Natuurlijk had hij ook te maken met de uitdagingen waar iedere macrofotograaf voor komt te staan als er heel erg kleine onderwerpen helemaal scherp vastgelegd moeten worden. De scherptediepte is in dat geval heel erg klein en de focus komt heel erg nauw. Waarschijnlijk heeft hij dan ook heel veel jaren de tijd gehad om zijn techniek en zijn apparatuur te verfijnen. Natuurlijk was ook het ontwikkelen van de beelden een belangrijk onderdeel van het fotograferen in die tijd - apparatuur en chemicaliën waren soms onbetrouwbaar of inconsistent waardoor het leven van een fotograaf toen zeker niet gemakkelijk of voorspelbaar was. Desondanks zijn de beelden prachtig van contrast, scherpte en uitwerking. Bovenal hebben ze een tijdloze kwaliteit die ervoor zorgt dat zelfs begenadigde macrofotografen naar zijn antieke werk opkijken.    

Blossfeldt was ervan overtuigd dat alle door de mens gemaakte en bedachte vormen al bestaan in de natuur. Misschien is dat ook wel zo. Zijn werk heeft er in ieder geval voor gezorgd dat men anders naar die natuur en de relatie tussen planten en de door mensen gemaakte wereld is gaan kijken. Op fotografisch vlak heeft Blossfeldt zich in ieder geval onsterfelijk gemaakt met zijn baanbrekende werk: hij heeft zowel de moderne fotografie als de perceptie van de werkelijkheid in relatie tot de natuur en de kunst verder gebracht. 

 

Dit is een artikel uit DIGIFOTO Pro 5.2023. Lees hem nu digitaal: DIGIFOTO Pro 5.2023