Wat is portretfotografie? Een definitie, een overdenking, een leerschool

Dit artikel is geschreven door Maarten Kuiper en tevens gepubliceerd op zijn website. 

Lees ook: DIGIFOTO Masterclass: Portret- en Naaktfotografie

Sinds 1 Maart 2023 ben ik voor mijzelf begonnen. ZZP’er in de fotografie. Voor wie het weten wil: ik doe voornamelijk aan portretfotografie. Via social media en met behulp van mijn website, probeer ik mensen te enthousiasmeren voor bijvoorbeeld het boeken van een fotoshoot. Uit verschillende hoeken kreeg ik te horen dat het niet duidelijk was wat voor product of dienst mensen bij mij kunnen boeken. Portretfotografie is schijnbaar een erg breed begrip. Bij dergelijke feedback werkt mijn hoofd, ongeveer en sterk samengevat, zo: 

Hmmm, wat kan ik doen om mijn “product” beter zichtbaar te maken? Hoe kan ik laten zien wat voor soort portretfotografie ik doe, zonder het dicht te timmeren door bijvoorbeeld te zeggen “bruiloften en zakelijke portretten”? Kan ik de essentie van mijn portretfotografie laten zien? Wat is de essentie van mijn portretfotografie? Wat is de essentie van portretfotografie? Wat valt er eigenlijk allemaal onder portretfotografie? DOE IK WEL AAN PORTRETFOTOGRAFIE?! Mijn hele fotografische leven is een leugen.

Soms word ik nog zwetend wakker. Enfin, mijn brein gaat dan aan de wandelen en al snel verval ik in een soort filosofische dwaalgang die, als deze niet wordt bijgestuurd, afstevent op een existentiële crisis. Gelukkig zijn er altijd mensen die over dezelfde dingen nadenken en die wellicht iets kunnen bijdragen aan het beantwoorden van dit wereldse vraagstuk. To the internet! *queue batman muziekje uit de jaren '80. 

Wat is een portret ?– Een definitie

Ah het internet. Een eindeloze bron van informatie en inspiratie. Eens kijken wat er te vinden is over portretfotografie. Natuurlijk is mijn eerste bron de meest betrouwbare. Wikipedia zegt over portretfotografie:
“Een portret is een al dan niet artistieke voorstelling van een persoon of een groep. Dit kan bijvoorbeeld een schilderij, een foto of een gebeeldhouwde weergave van iemands hoofd of buste zijn.”
Oké, dus als ik het goed begrijp, is een portretfoto niets anders dan het vastleggen van iemands gezicht of buste. Lekker makkelijk dan toch? Echter, de wetenschapper in mij fluistert dat één meting géén meting is en dat ik meerdere bronnen moet zoeken. Op de website van de Dutch Photographers (Dupho.nl) valt te lezen dat:

Van een portret is sprake wanneer iemand herkenbaar is afgebeeld. Daarbij spelen niet alleen de gelaatstrekken een rol, maar ook een eventueel kenmerkende lichaamshouding. Dit blijkt uit een rechterlijke uitspraak uit 1987 over een naaktfoto op de achterzijde van een reisgids voor naturisten.

In een rechtszaak uit 2005 speelde het gelaat van de geportretteerde zelfs in het geheel geen rol. Yellow Bear Company had het portretrecht van Katja Schuurman geschonden. Weliswaar was er geen gezicht te zien, maar verder vertoonde de gebruikte afbeelding alle karakteristieke kenmerken van de portretten van Katja Schuurman die de Gouden Gids gebruikt. 

Hieruit haal ik dat een portret dus niet alleen een foto hoeft te zijn van iemands voorkomen, maar bijvoorbeeld ook een kenmerk kan zijn van een specifieke houding, Het raadplegen van meer internetbronnen levert vrijwel altijd dezelfde informatie en daarmee definitie op; een portretfoto gaat over een geportretteerde. Iemand die herkenbaar in beeld is gebracht, in aangezicht of lichaamstaal, welke rechtstreeks te koppelen is aan die persoon. 

Maar als dat het geval is, waar stopt het dan? Daar gaat mijn brein weer… Als een houding kan worden gekoppeld aan het portretrecht en in de basis dus aan het portret, waarom zou dat dan niet kunnen met de pet van Sherlock Holmes of die van de Peaky Blinders? Hoe zit dat dan met kapsels? The Simpsons anyone? Kleding? Belichting? Mag ik überhaupt nog wel iets op de foto zetten? SCHEND IK HET PORTRETRECHT?! Oké, oké, kalm… laten we een positievere gedachtegang volgen.

Wat is een portret ? – Een overdenking

Een interessante vraag is het wel; Waar stopt het? Wanneer is iets niet langer specifiek voor de persoon? Is het überhaupt nodig om de persoon in beeld te brengen als de kenmerken zo duidelijk zijn? Met andere woorden, kun je iemand portretteren zonder de persoon zelf op het portret te zetten? 

Het voorbeeld hieronder (Sherlock Holmes) was het eerst waar ik aandacht. Ik bedoel, als ik jullie dit plaatje laten zien weten jullie direct wie ik bedoel. Kan je iemand portretteren, iets zeggen over wie hij/zij ook is, zonder de persoon op de foto te zetten? Mijn eerste gedachte was: nee, dat kan niet. Van Gogh dacht er toch anders over. In het van Gogh museum hangt een schilderij van een stoel. Het kaartje naast het schilderij weet ons te vertellen dat het de stoel is van Gauguin, een kunstenaar waar van Gogh innig mee bevriend was.  
 
In dit schilderij zien we de stoel van Gauguin in het rood, terwijl het blauw het licht van de gaslamp weerspiegelt. De kleuren zijn zo gekozen, dat het een nachtelijke vertoning lijkt (handig hé, zo’n audiotour, lijkt het net alsof ik een échte kenner ben) en om aan te duidden dat van Gogh Gauguin enigszins mysterieus vond. Wat belangrijk is aan dit schilderij, naast de kleuren, zijn voornamelijk de vorm van de stoel (sierlijk), de “moderne” boeken die erop liggen en de kandelaar die erop staat. Van Gogh heeft hiermee getracht een portret te schilderen zonder daadwerkelijk Gauguin op het schilderij te laten verschijnen, door zijn persoonlijkheid weer te geven in alledaagse voorwerpen. 

Werkt dit als portret? Als je het mij vraagt werkt het, maar (en dit is een hele grote MAAR) enkel en alleen omdat mij door de audiotour vertelt is wat het schilderij voor moet stellen. Ik had dus inzicht in de persoon Gauguin (en van Gogh) nodig, om te begrijpen wat er op het schilderij stond. Ik denk dat daar ook een hele belangrijke nuance zit. Ja, je kunt een portret maken zonder een persoon erop te zetten maar alleen als het bekent is waarom die kenmerken specifiek voor die persoon zijn. Een ander voorbeeld: Een vitrinekast met daarin een voetbal, een waaier aan prijzen en een shirt met daarop heel groot nummer 14. Veel mensen weten direct: dat gaat over Johan Cruijff. Had meneer Cruijff met nummer 12 gespeeld, dan was het beeld direct minder herkenbaar.

Een portret zonder de geportretteerde werkt dus vooral wanneer de kenmerken die bij die persoon horen, bekend zijn bij het publiek. Is het dan ook mogelijk om een portret te maken van bijvoorbeeld een bos? Ik ben zelf geboren in Alkmaar en heb 26 jaar van mijn leven in Heiloo gewoond. In Heiloo staat het Heilooërbos. Als ik specifieke bomen, huizen en plekken (de Kattenberg bijvoorbeeld) fotografeer, heb ik dan een portret van het bos? Wellicht voor de inwoners van Heiloo, die deze plekken herkennen. Voor de rest van de mensen zullen het gewoon foto’s uit een bos zijn. 
 
Herkenning (en daarmee misschien ook binding) is binnen de portretfotografie dus een heel belangrijk begrip. Nu is het natuurlijk zo dat je niet van iedereen specifieke kenmerken weet en de persoon ansich dus niet herkent wordt. Maar hoe zorg je er dan voor dat een portret van iemand die je niet kent juist wel herkenbaar wordt?

Wat maakt een portret? – Een leerschool

Om daar antwoord op te geven, moeten we terug naar de basis. Ik denk dat wat een portret een goed portret maakt, naast mooi licht natuurlijk, het herkenbare is. Het Heilooërbos zou ik aan mensen die er wonen kunnen verkopen als portret. Iemand uit Hardewijk zou denken: mooi bos (of, hé een boom ofzo) maar wat als je een breder publiek aan wilt spreken? Als dat het doel is (en dat is het vaak), dan is het belangrijk om te kijken naar wat de gemeenschappelijke delers zijn die voor de mensen, waar ook, herkenbaar zijn en wat iets oproept. Denk daarbij aan culturele en maatschappelijk herkenbare thema’s, of nog dieper; menselijke emoties. Ogen zijn in portretfotografie super belangrijk juist omdat je aan de ogen kunt zien of iemand echt lacht, verdrietig is, kwaad of dat er connectie is tussen geportretteerde en de fotograaf. Ga eens na wat er met je gebeurt wanneer, op het portret van een onbekende man, de ogen niet zichtbaar zijn.
Mijn wetenschappelijke facebook poll gaf aan dat mensen dergelijk portret ervaren als eng, ongemakkelijk, onwennig en een enkeling vond het ook gewoon saai (die is nu geen lid meer van mijn pagina…). Ik heb één compliment gekregen en dat was op de vorm van de baard, van een persoon die ook een baard had. Herkenbaar dus!  Maar herkenbaar hoeft niet alleen in de positieve zin van het woord te zijn. Een portret mag ook schuren, emoties oproepen, de vinger op zere plekken leggen etc. Wat denken jullie bijvoorbeeld over dit beeld? Wat doet het met jullie?
  
Oké, dus herkenbaarheid en proberen iets op te roepen. Dat rest mij nog met één heel belangrijk onderwerp: connectie. Connectie spreekt vooral in de ogen. Kijkt iemand in de camera, of er doorheen, naar de persoon die erachter staat? Het is niet voor niets dat veel portretfotografen hun camera op statief zetten en bij het maken van de foto oogcontact blijven houden met de geportretteerde. Het loont ook om, voordat je uberhaupt foto’s gaat maken, even met de mensen te kletsen en te praten over wat ze bezighoudt. Wat doen ze voor werk? Wat zijn hun grootste hobby’s? Kan je misschien een attribuut in je foto’s meenemen die iets vertellen over wie ze zijn en wat ze graag doen? Als je de persoon enigszins leert kennen zul je zien dat je portretten veel meer gaan leven. Ik wil afsluiten met een quote van misschien wel ’s werelds beste portretfotograaf:

'A thing that you see in my pictures is that I was not afraid to fall in love with these people' – Annie Leibovitz

Conclusie

Ik hoop dat jullie mijn gedachtengang hebben ervaren als leerzaam, dat jullie ook anders zijn gaan kijken naar het onderwerp portretfotografie en/of dat er wat nuttige tips in dit verhaal staan. Als je het leuk vindt, misschien mee wil kletsen of vragen hebt; schroom niet en stuur mij gerust een email! 
www.primeministerphotography.com

Lees ook: In de spotlight: portretten uit onze gallery